هنر ملیله کاری

ملیله کاری شاخه‌ای از هنر فلزکاری است که با مفتول‌های نازک نقره و مس انجام می‌پذیرد.

هنر ملیله کاری امروزی، محصول کار با نقره و مس است که به صورت محصولات باریک در آمده است و با صرف وقت و دقت فوق العاده و مهارت و هنرمندی ملیله کار، با بهره گیری از نگاره­های سنتی و طرح­های اسلیمی به هم پیوند و ارتباط یافته است.

شمش‌های نقره را با چکش یا دستگاه نورد به شکل مفتول‌های چهارپهلو، باریک می‌کنند و ابتدا نقش‌های کوچک را می‌سازند؛ سپس آنها را در کنار هم در یک قالب قرار داده و با نقره‌ای با عیار پایین‌تر لحیم می‌کنند.

تاریخچه ملیله کاری

بر اساس کشفیات باستان­شناسی، به روایت اکثر محققان، قدیمی­ترین اشیائی که می­توان ریشه ملیله ایران را در آن جستجو کرد، به سال­های ۳۳۰ تا ۵۵۰ ق.م تعلق دارد و متعلق به دوره هخامنشیان می­باشد. در دوران ساسانی نیز، ظروف گران قیمت و سرشار از ذوق و سلیقه هنری صنعتگران فلزکار و مخصوصاً نقره کاران، برای مصرف طبقات مرفه جامعه ساخته می­شد. در برخی موارد استفاده از سنگ­های قیمتی، زیبایی این اشیاء را دو چندان می­نمود.

آثار بدست آمده در “دورآلورپوس”، گواه آن است که طی سال­های ۳۲۴ تا ۳۳۰ ق.م نیز، ساخت مصنوعات ملیله در ایران رواج قابل ملاحظه ای داشته است. همچنین در آثار کشف شده از شوش ، همدان و گنجینه جیحون، می­توان به قدمت این هنر پی برد.

پروفسور”آرتور اپهام پوپ” در کتاب “شاهکاری هنر ایران” ضمن اشاره به زرگری و نقره کاری در سال­های بعد از ظهور دین مبین اسلام، به مقداری ملیله که از منطقه “ری” به دست آمده و به قرن ۱۲ میلادی تعلق دارد، اشاره کرده است.

ملیله‌کاری یکی از صنایع دستی اصفهان و زنجان است. در این شهر کالاهای نقره مانند سینی، قندان، گیره استکان، گل‌سینه و… با روش ملیله‌کاری ساخته می‌شود. درباره تاریخچه ملیله زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست؛ اما از دو طریق می­توان به قدمت این هنر ارزنده پی برد:

اول با نوشته­ها و سفرنامه­های گردشگرانی که به این منطقه سفر کرده و از هنر زیبای ملیله کاری در این منطقه یاد کرده اند؛

دوم با استفاده از آثار باقی مانده ملیله بسیار اندکی که وجود داشته و اغلب متعلق به دو سده اخیر است. از آنجا که ملیله کاری نیز یکی از شاخه­های فلزکاری است، می­توان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جستجو کرد.

ملیله کاری تا قبل از دوره  پهلوی، در هزاره اول هجری قمری به عنوان هنر دستی بومی زنجان فقط در این شهر معمول بوده است و در زمان حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از هنرمندان این شهر به تهران و اصفهان، در سایر نقاط کشور نیز رواج یافت. سرویس­های چای و شربت خوری، جعبه جواهرات و دسته چاقو عمده­ترین دست مایه هنرمندان زنجانی در سال­های بعد است که به تدریج بر انواع این دست یافته­های زیبا، از جمله زیور آلات افزوده می­شود. رونق این هنر و صنعت از دوران سلجوقی آغاز و در دوران صفویه به اوج خود رسید. در دوران

سلجوقی، اکثر سازندگان آثار نفیس فلزی، هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده ای از آنان به علت جنگ­های خونین و زد و خورد­های محلی، ترک وطن کرده، در سایر شهرها از جمله زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت گزیدند. در زمان قاجار نیز، صنایع دستی از جمله ملیله کاری، از رونق بسیاری برخوردار بود. از دوره قاجاریه به این سو مقداری سرقلیان، گیره استکان یا سینی در اندازه­های مختلف، گوشواره و… باقی مانده است که بخشی از آنها در موزه­های داخلی و خارجی و قسمتی دیگر در مجموعه­های خصوصی یا نزد خانواده­ها نگهداری می­شود.

وسایل مورد نیاز در ملیله کاری

مواد اولیه شامل طلا، نقره و مس می­باشد که به صورت خام در طبیعت یافت می شود و تبدیل به شمش شده، سپس ورق گردیده و بریده می شود. عمده­ترین ماده اولیه ملیله کاری را نقره تشکیل می­دهد. سایر مواد مصرفی مورد نیاز در ملیله کاری را موم طبیعی، تیزاب، زاج سفید و جوهر گوگرد تشکیل می­دهد. بطورکلی، ابزار کار ملیله کاری شبیه ابزار و ادوات زرگری است.

ابزار آلات ملیله كاری

۱- كوره: شامل كوره­های زغالی یا كوره­های گازی می باشد كه جهت ذوب فلزات، حرارت تولید می كنند و دمای آنها معمولاً بالای ۱۳۰۰ درجه سانتی گراد می باشد.

۲- بوته: ظرفی است استوانه ای شكل که جهت ذوب نقره از آن استفاده می شود؛ جنس آن از گرافیت و ظرفیت كوچك­ترین آن تقریباً ۵۰ گرم و بزرگ­ترین آن یك كیلوگرم است.

۳- حدیده: ابزاری است برای تهیه مفتول­های نقره با قطرهای مختلف به شكل استوانه كه از دو لایه بیرونی و  رونی تشكیل شده است.

۴- ریجه(ریژه): قالب فلزی می باشد كه نقره بعد از ذوب، داخل آن ریخته می شود.

ریجه دو نوع است:

•  مدادی كه جهت تهیه شمش استفاده می شود.
•  كتابی كه برای ساخت نقره صفحه ای استفاده می شود.

۵- دستگاه نورد: شمش ملیله ای را به مفتول تبدیل می كند.

۶-دمبوری: كه حاوی یك مخزن بنزین، یك دم هوا و همچنین یك مشعل می باشد و جهت آتشكاری جزئی به كار می رود.

۷- انبر آتش كاری: دارای دسته ای بلند بوده و هنگام آتش و لحیم كاری استفاده می شود.

۸- مته برقی: برای سوراخ كردن برخی قسمت­های زمینه كار استفاده می شود.

۹- تخته تاب: دو قطعه چوب که برای تابیدن مفتول نقره ای بكار می رود.

۱۰- قیچی: برای بریدن ورقه­های آهنی و قطع مفتول­های نقره ای استفاده می شود.

۱۱- فرچه یا برس سیمی: برای پاك كردن ناپاكی­ها و چرك از روی ملیله استفاده می شود.

۱۲- آینه سوهان: برای براق كردن و شفاف نمودن سطح کار نقره استفاده می­شود.

۱۳- جفت: برای شكل دادن مفتول ملیله به ریز نقش­ها بكار می رود.

۱۴- قالب ریخته گری: برای ساختن اشیاء از قبیل پایه و دسته استكان بكار می رود.

۱۵- دندانه: برای تبدیل نوار نقره ای به نوار دندانه دار استفاده می شود.

روش ساخت ملیله

آماده سازی یک محصول ملیله شامل ساخت نوار ملیله و ساخت محصول ملیله می‌باشد.

ساخت نوار ملیله

برای تهیه نوار ملیله، ابتدا فلز در كوره قرارگرفته و پس از ذوب شدن در داخل ریجه، ریخته می شود. پس از سرد شدن، قطعه نقره ای به طول ۳۰- ۲۵ سانتی­متر به قطرحدود ۵ میلیمتر بدست می آید. در مرحله بعد، قطعه نقره ای را بر روی سندان گذاشته و به كمك چكش آنرا تبدیل به میله‌ای چهار پهلویی می كنند و مجدداً آن را بوسیله چراغ كوره ای با شعله گاز حرارت می دهند تا نرم شود و قابلیت انعطاف پیدا كند؛ سپس آن را از دستگاه نورد عبور داده و بصورت مفتول­های باریكی در می آورند. در بالای دستگاه نورد چرخ دنده

ای قرار دارد كه بوسیله آن می‌توان دستگاه را تنظیم و مفتول­هایی با قطرهای مختلف بدست آورد. مفتول­های باریك مجدداً در كوره حرارت قرار داده شده و درون موم گذاشته می شود تا كاملاً موم اندود شده و آماده حدیده كردن شود. برای حدیده كردن، ابتدا مفتول نقره را از بزرگ­ترین سوراخ حدیده عبور و سپس آن را از سوراخ­های كوچك­تری می گذرانند. در پایان كار مفتول را از كوچك­ترین سوراخ حدیده عبور می دهند تا مفتول بسیار نازك و ظریفی با قطر یكنواخت و با شماره ۲۵، بدست آید. آنگاه، دو رشته از این مفتول نازك را بصورت دولایی می تابند و مفتول دولاتاب را از میان قسمت مسطح غلطك دستگاه نورد عبور می دهند و در نتیجه از دستگاه نورد، نوار باریكی به قطر تقریباً کمتر از نیم میلیمتر خارج می شود که همان نوار ملیله، می­باشد.

ساخت محصول ملیله

بعد از آماده شدن نوار ملیله، جهت ساخت اشیاء مراحل ذیل انجام می­‌پذیرد:

در این مرحله، ابتدا صفحه فلزی مستطیل شکلی را که از جنس متضاد با مفتول کاربردی باشد و دارای ابعاد و اندازه­های مختلف است، انتخاب و یک سطح آن را کاملاً موم اندود می­کنند به طوری که لایه ای به ضخامت ۳ تا ۴ میلیمتر از موم روی صفحه را بپوشاند. سپس قالبی را که به شکل محصول مورد نظر بریده شده، روی صفحه مسی قرار می­دهند؛ بعد نواری را که دارای پهنایی بیش از نوار ملیله است، از اطراف قالب می­گذرانند تا شکل قالب را به خود گرفته و درون موم قرار گیرد. سپس به وسیله دیواره­های بعدی، طرح کلی را تقسیم بندی کرده و میانه سطوح را با نقوش ملیله که قبلاً به وسیله دست و ابزای ظریف با نوار ملیله ساخته شده، پر می­کنند و در آخرین مرحله به وسیله مفتول­های فولادی بسیار ظریف نقش­ها را به یکدیگر می­بندند تا اشکال ساخته شده به

هم نخورد و سپس به وسیله ذوب کردن موم، اسکلت ملیله ساخته شده را از صفحه زیرین جدا می­کنند. پس از آن، عمل آتش کاری انجام و کلیه قطعات به وسیله گرده لحیم به یکدیگر متصل می­شود؛ سیم­های فولادی را بریده و جدا می­سازند و محصول را که تقریباً کار ساختش به پایان رسیده، در طشتکی که حاوی محلول رقیق اسید سولفوریک است، قرار می­دهند و یا در داخل ظرف محتوی “راغاب” ( محلول زاج سفید و آبی ) می­جوشانند تا اضافات و لکه­های نقره از بین برود. در پایان به کمک برس سیمی ظریفی، ملیله ساخته شده را پاک می­کنند و ناهمواری­های احتمالی آن را به وسیله سوهان­های ظریف و سمباده از بین برده و آن را پرداخت می­کنند.

 نوع دیگری از ملیله، محصولاتی است که به وسیله خم کردن و لحیم دادن صفحات ملیله ساخته می­شود. شیوه تولید این نوع چنان است که ابتدا از ملیله صفحاتی به اندازه­های مورد نظر تهیه می­کنند و سپس به کمک آنها محصولاتی نظیر گیره، استکان، لیوان، قندان، گلاب پاش، قاب عکس، گل سفید، قاشق چای خوری و… می­سازند. به وسیله نقره ای با عیار پایین­تر دسته و پایه آن را ساخته و روی کار سوار می­کنند. نقوش رایج در ملیله سازی اغلب ذهنی و الهام گرفته از نگاره­های قدیمی و سنتی ایران است.

نقوش رایج در ملیله کاری

نقوش رایج در ملیله کاری عبارتند از دندانه، تابیده، جقه، بته جقه، ریزه جقه، برگ فرنگ، برگ، غنچه، پیچ، جفت پیچ پیچک، سه چشمه و یک چشمه است.

محصولات ملیله کاری

تولیدات ملیله شامل انواع مختلف تزئینی همچون گیره، شربت خوری، گل سفید، گلاب پاش، قاب عکس، بشقاب، شکلات خوری، شیرینی خوری، سینی، آینه و شمعدان و… ، انواع مختلف زینتی همچون زنجیر، سنجاق گل سینه و گوشواره است.