خاتم کاری هنر تزیین چوب با مثلث های رنگین
هنر خاتم‌سازی یکی از ارزنده‌ترین و زیباترین صنایع دستی ایران است. خاتم، هنر آراستن سطح اشیاء چوبی به شکل موزاییک با مثلث‌های کوچک سه پهلو برابر یا دو پهلو برابر چوبی، استخوانی و فلزی است که از حدود حداقل چهارصد سال پیش به این سو، در بخش‌های مختلفی از ایران به خصوص در شیراز و اصفهان رواج دارد.
قدمت خاتم‌کاری در ایران
قدیمی‌ترین نمونه‌های آثار خاتم که تاکنون به دست ما رسیده، آثار مربوط به دوران صفویه است ولی آثار و مدارکی نیز به دست آمده که نشان می‌دهد این فعالیت هنری از زمان دیلیمیان در ایران وجود داشته است.
دوره صفویه
هر گونه تحقيق و بررسی درباره تاريخچه و پيدايش هنر خاتم‌سازی در ايران بايد از دوره صفويه به بعد انجام شود. دوران صفويه دوران اوج صنعت خاتم‌كاری است. تشويق هنرمندان و برقراری روابط بازرگانی با کشورهای دیگر به گسترش اين هنر كمك زیادی کرد. در دوران صفويه، علاوه بر شهر اصفهان، در شهرهای جنوبی ايران مانند شيراز و كرمان هم هنر خاتم‌كاری مورد توجه قرار گرفته و هنرمندان آن دوره آثار قابل توجهی از خود به یادگار گذاشته‌اند، مثل درب مدرسه سلطانی چهارباغ که در بازار هنر قرار دارد و مقبره شیخ صفی الدین در اردبیل که استادانی از اصفهان در آن کار کرده‌اند.
در اواخر دوران صفویه این هنر رونق خود را از دست داد. در دوران كوتاه سلطنت زنديه، تحولاتی در هنرهای تزيينی و سنتی ايران پديد آمد. قلمدان‌سازی، خاتم‌سازی و نقاشی رنگ و روغن در شيراز مركز حكومت زنديه متداول شده و بسياری از هنرمندان گوشه‌گير اصفهانی به شوق از سر گرفتن هنر خود راهی شيراز شدند و خاتم‌سازی رونقی دوباره گرفت. متاسفانه بسياری از آثار خاتم دوره زنديان به خاطر كينه شديد قاجاريه به اين خاندان، نابود شده است.
اكثر كارهای انجام شده در زمان زنديه ساخت قبرها و بارگاه‌ها بوده است: از جمله صندوق خاتم مرقد حضرت علی (ع) كه ساخت آن در زمان كريم خان و نصب آن در زمان لطفعلی خان صورت گرفته است و صندوق مرقد سيدالشهداء (ع) در كربلا و مرقد حضرت ابوالفضل (ع)، از آثار اين دوره هستند.
دوره قاجار
در دوره قاجار نیز هنر خاتم‌سازی رو به انحطاط می‌رود. در این زمان تنها هنرمندان اندکی، آن هم از روی دلبستگی به این هنر، آن را ادامه میدهند. خریداران محصولات خاتم در این دوره بیشتر روستاییان هستند یا بزرگان شهر که میز و صندلی خاتم می‌خریدند. مقدار کمی از این آثار نیز به خارج از ایران صادر می‌شده است. در همین دوره درهای حرم شاه عبدالعظیم حسنی در تهران توسط استاد محمد جعفر و محمد کریم که هر دو شیرازی بوده‌اند، ساخته می‌شود. بقیه آثار خاتم این دوره شامل قلم‌دان، قاب آينه، و رحل قرآن هستند.
خاتم‌سازی از جمله صنایع دستی است که تولید آن در سطح جهانی، منحصر به ایران است. اگرچه در کشورهای دیگر از جمله سوریه و لبنان، کارهایی از نوع منبت ساخته می‌شود که به خاتم شباهت دارد، ولی در حقیقت این هنر ویژه ایران بوده و چنین به نظر می‌رسد که برای نخستین بار در شهر شیراز به وجود آمده باشد. امروزه آنچه به عنوان «سادلی» با مشخصات خاتم ایرانی در هند ساخته می‌شود هم توسط خاتم‌سازان ایرانی در آن کشور رواج یافته است.
مواد اولیه خاتم‌سازی
برای تولید محصولات خاتم از مواد اولیه گوناگونی استفاده می‌شود که عبارت است از:
- انواع چوب مانند چوب آبنوس، فوفل، بقم، عناب، نارنج، افرا، کیکم، تبریزی و شمشاد
- انواع استخوان و عاج مانند عاج فیل، استخوان شتر، استخوان گاو و استخوان اسب
- انواع مفتول‌های فلزی مانند مفتول برنجی، نقره‌ای و گاه مفتول طلایی
- صدف
- نخ پرک
- سریشم
- لاک
که در ادامه به ذکر خصوصیات و ویژگی‌های هر کدام از این مواد و کاربرد آنها می‌پردازیم.
چوب آبنوس: از این نوع چوب در قدیم برای تهیه مثلث‌های سیاه رنگ استفاده می‌شد. این چوب دارای استحکام قابل توجهی بوده و به همین سبب در بازار، کمیاب و گران‌قیمت است.
این چوب اکثرا از هندوستان تهیه می‌شود که در حال حاضر به سبب گرانی، به ندرت مورد استفاده خاتم‌سازان قرار می‌گیرد.
چوب فوفل: اگرچه خاتم‌سازان به تدریج در اثر گرانی و کمبود چوب آبنوس به چوب فوفل که برای رنگ‌های سیاه و قهوه‌ای تیره و بیشتر در قسمت حاشیه خاتم استفاده می‌شود، روی آورده‌اند؛ ولی در حال حاضر از آنجا که این نوع چوب نیز بیشتر در هندوستان یافت می‌شود و در داخل کشور کمیاب است، کاربرد قابل توجهی در خاتم‌سازی ندارد. ضمن آن که خاتم‌سازان در صورت تمایل به استفاده از این نوع چوب، اکثرا آن را از میز و صندلی‌های قدیمی که از چوب فوفل ساخته شده، تامین می‌کنند.
چوب گردو: هم اکنون اکثر خاتم‌سازان از چوب گردو برای تهیه مثلث‌های سیاه‌رنگ استفاده می‌کنند، به این ترتیب که پس از بریدن مثلث‌ها، آنها را با رنگ‌های شیمیایی به رنگ سیاه در می‌آورند.
چوب بقم: چوب بقم دارای رنگ طبیعی قرمز است، در ضمن استحکام بیشتری نسبت به انواع مشابه دارد. با توجه به این خصوصیات، در گذشته خاتم‌سازان برای تهیه مثلث‌های قرمزرنگ از چوب بقم استفاده می‌کردند ولی این چوب نیز در حال حاضر کمیاب و گران‌قیمت است و در هند یافت می‌شود.
چوب عناب: امروزه این نوع چوب تا حدودی جایگزین چوب بقم شده است و خاتم‌سازان به جای استفاده از چوب بقم از چوب عناب که قهوه‌ای روشن مایل به قرمز است استفاده می‌کنند که بیشتر در خراسان و شیراز و اطراف آن، یزد و اطراف آن، قم و چهارمحال و بختیاری یافت می‌شود. چوب عناب را اکثرا با رنگ‌های مصنوعی و شیمیایی به رنگ قرمز در می‌آورند.
چوب نارنج: چوب نارنج اکثرا در استان‌های فارس و مازندران یافت می‌شود. این نوع چوب به رنگ طبیعی قهوه‌ای روشن است که پس از بریدن مثلث‌ها آن را با رنگ‌های مصنوعی و شیمیایی به رنگ‌های قرمز، زرد یا سیاه در می‌آورند و در خاتم به کار میبرند.
چوب افرا: رنگ طبیعی این چوب قهوه‌ای است و پس از بریدن مثلث‌های خاتم، آن را با رنگ‌های مصنوعی و شیمیایی به رنگ قرمز یا زرد در می‌آورند.
چوب کیکم: از چوب کیکم به این شکل استفاده می‌شود که ابتدا روی آن شیاری به شکل مثلث به وجود می‌آورند و برای ساییدن مثلث‌ها و بغل‌شش‌ها از آن استفاده می‌کنند. یعنی در واقع مثلث‌های بریده را درون این شیار مثلثی شکل قرار میدهند و با سوهان اطراف مثلث‌ها را صاف می‌کنند و آنگاه آن را صیقل میدهند. در واقع از این چوب برای ریختن قالب مثلث‌ها و بغل‌شش‌ها استفاده می‌کنند.
چوب تبریزی یا کبوده: قسمت پشت خاتم، در واقع آستر آن، از این چوب که بسیار نرم و سفیدرنگ است تهیه می‌شود. قطر آستر درحدود یک میلی‌متر است. با اره شیارهای باریکی در آستر ایجاد می‌کنند تا حالت نرمی بیشتری داشته باشد و خاتم‌ساز بهتر بتواند خاتم آماده را به هر شکلی که مورد نظر است درآورده و روی اشیاء بچسباند.
چوب شمشاد: چوب شمشاد استحکام زیادی دارد و رنگ طبیعی آن زرد است. این چوب در مناطق سرسبز و جنگلی مازندران یافت می‌شود.
عاج فیل: عاج طبیعی بیشتر در هندوستان و قاره آفریقا یافت می‌شود و سابق برای تهیه رنگ سفید در خاتم مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ ولی در حال حاضر به سبب گرانی، کمتر در خاتم کاربرد دارد. ضمن آنکه عاج به علت زیبایی و استحکامی که به خاتم می‌بخشد هنوز در خاتم‌های درجه یک به کار می‌رود. برای این منظور عاج را که استوانه‌ای شکل است از وسط دو قسمت می‌کنند و از هر نیمه لایه‌هایی به ضخامت ۲ تا ۳ میلی‌متر میبرند و سپس آن را به شکل مثلث‌های مختلف فرم میدهند. در حال حاضر اغلب خاتم سازان از عاج مصنوعی استفاده می‌کنند.
استخوان شتر: رنگ طبیعی استخوان شتر سفید است و از آن برای تهیه مثلث‌های مختلف استفاده می‌کنند و آن را با رنگ‌های شیمیایی به رنگ‌های گوناگون در می‌آورند. نحوه استفاده از استخوان شتر به این صورت است که پس از بریدن هشت قلم شتر، آنها را به وسیله آب آهک تمیز و پاک می‌کنند و به مدت شش ماه در آب آهک قرار میدهند تا مواد زائد و چربی استخوان گرفته شود، به گونه‌ای که استخوان کاملا سفید شود. سپس آن را با تیشه‌ای مخصوص می‌تراشند و پس از آن مثلث‌ها و لایه‌هایی از آن را میبرند که در خاتم در کنار چوب و فلزات دیگر به کار برده می‌شود. از استخوان شتر یا به صورت رنگ طبیعی در خاتم استفاده می‌شود و یا اینکه آن را با رنگ‌های شیمیایی به رنگ سبز در می‌آورند.
استخوان اسب: استخوان طبیعی اسب سفید رنگ است. این استخوان را نیز با استفاده از رنگ‌های شیمیایی به رنگ‌های گوناگون به خصوص رنگ سبز در می‌آورند و با مثلث‌های دیگر مخلوط می‌کنند. از آنجا که استخوان اسب رنگ‌پذیری بیشتری نسبت به استخوان شتر دارد، به همین دلیل استفاده از آن متداول‌تر است. امروزه علاوه بر استخوان شتر و استخوان اسب از استخوان گاو نیز استفاده می‌شود که بیشتر هم در دسترس است.
مفتول‌های فلزی: در خاتم‌سازی برای تهیه رنگ زرد طلایی و براق از برنج استفاده می‌کنند. البته در گذشته به ندرت از طلا نیز در خاتم استفاده شده است. در بعضی انواع خاتم از مفتول نقره‌ای و گاهی نیز از آلومینیوم استفاده می‌شود. برای تهیه مثلث، از مفتول‌های برنجی برای رنگ زرد طلایی و از مفتول‌های نقره‌ای برای رنگ سفید براق استفاده می‌شود. در گذشته برای تهیه مثلث‌های مفتولی به وسیله دستگاهی به نام حدیده آن را به فرم و شکل سه‌پهلو در می‌آوردند و روی سندان با چکش مخصوص بر آن می‌کوبیدند تا مفتول دلخواه را برای جاسازی در خاتم آماده کنند؛ اما در حال حاضر از نوردهایی که به شکل مثلث است برای شکل دادن به مثلث‌ها استفاده می‌کنند.
پس از آنکه مثلث‌ها را از نورد خارج کردند، مفتول‌های مثلثی‌شکل آماده را در اندازه‌های معین می‌چینند و در شیارهای چوب کیکم قرار میدهند سپس مفتول‌ها را با سوهان می‌سایند و براق می‌کنند. در گذشته خاتم‌سازان برای تهیه رنگ زرد طلایی مس را به کار می‌گرفتند که البته این فلز ثبات رنگ نداشته و استحکام لازم را برای این کار ندارد.
در حال حاضر اکثر خاتم‌سازان برای تامین رنگ زرد طلایی، مفتول‌های برنجی را به کار می‌گیرند که البته آن هم ثبات رنگی کافی را ندارد.
صدف: استفاده از صدف در خاتم‌سازی موجب زیبایی بیشتر و افزودن بر کیفیت خاتم می‌شود ولی امروزه به سبب گرانی این محصول و همین طور کمیاب بودن آن، کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. صدف را خاتم‌سازان از بنادر و جزایر خلیج فارس و دریای عمان تامین می‌کنند و در حال حاضر برای تامین رنگ سفید براق در خاتم‌های درجه یک و عالی کاربرد دارد.
نخ پرک: در خاتم‌سازی برای پیچیدن مثلث‌ها، پره‌ها و گل‌ها از نخ‌های گوناگون با ضخامت‌های متفاوت استفاده می‌شود که معروف‌ترین و رایج‌ترین آنها نخی به نام پرک است.
سریشم: در خاتم‌سازی برای چسباندن خاتم روی ظروف و اشیاء گوناگون از چسب سریشم استفاده می‌شود. این چسب را باید فقط هنگام مصرف گرم کرد زیرا گرم کردن مجدد آن از قدرت چسبندگی‌اش می‌کاهد. برای گرم کردن چسب آن را داخل ظرف دوجداره قرار میدهند. در جداره اول ظرف گرم می‌شود و چسب داخل جداره دوم به صورت مایع و نیم‌گرم در می‌آید و نمی‌سوزد. در صنعت خاتم‌سازی از چسب دیگری نیز استفاده می‌شود که چسب سفید نام دارد و به شکل سرد مصرف می‌شود. چسب سفید که دارای استحکام و دوام زیادی است به صورت طبیعی از صمغ درختان تهیه می‌شود و برای چسباندن استخوانی که در گوشه‌های ظروف و محصولات خاتم، کار گذاشته می‌شود، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
لاک: پس از تکمیل خاتم و چسباندن آن روی اشیاء، سطح خاتم را پرداخت کرده و صیقل میدهند و سپس در سه نوبت سطح خاتم را با لاک مخصوص می‌پوشانند. نکته مهم در این مرحله این است که باید لاک روی تمام سطح محصولات خاتم به طور یکسان و هماهنگ زده شود تا برجستگی و فرورفتگی در سطح آن ایجاد نشود و از زیبایی و کیفیت آن کاسته نشود. همچنین این کار باید در محلی سرپوشیده و دور از گرد و غبار انجام شود تا ذرات معلق موجود در هوا بر سطح اشیاء لاک خورده ننشیند. سطوح بدون روکش محصولات خاتم مانند پشت قاب و داخل جعبه و… را پس از سمباده زدن و صیقل دادن باید بتونه‌کاری کرده و کیلر بزنند. به هر حال باید تمام سطوح خاتم و سطوحی که به شکل چوبی باقی می‌مانند از لاک پوشیده شوند تا از هیچ نقطه‌ای از آن رطوبت به داخل شی نفوذ نکند. امروزه بسیاری از خاتم‌سازان به جای لاک‌کاری به این شیوه، محصولات خاتم را با نوعی جلا به نام پولیستر می‌پوشانند که ماده‌ای شیشه‌ای مانند و غیر قابل سوختن است.
وسایل و ابزار کار
ابزاری که در تهیه خاتم مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارت‌اند از اره، پرس، انواع مختلف چوب‌سای، چکش، سوهان، گازانبر، رنده، ظرف رنگرزی، قلم‌مو، قیچی مخصوص بریدن مفتول‌های برنجی، انبردست، دم‌باریک، پیچ گوشتی و سمباده. در بعضی از کارگاه‌ها از دستگاه برش خاتم نیز استفاده می‌کنند که موجب افزایش بازده کار می‌شود. از ابزارهای دیگر خاتم‌سازی دستگاه نورد سیم است که مفتول‌های فلزی را به صورت منشورهای مثلث‌القاعده در می‌آورد. دیگر تخته شیارساز یا منشورساز است که تخته‌ای است مسطح و روی آن شیاری به صورت منشور مثلث‌القاعده وجود دارد.
نحوه تولید
خاتم‌سازی حرفه‌ای است که مواد اولیه آن با زحمت زیاد و با صرف وقت فراوان آماده می‌شود. مراحل تهیه مواد اولیه به شرح زیر است:
آماده کردن استخوان شتر: استخوان شتر را در آب آهک می‌خوابانند تا مغز و مویرگ‌های آن پوسیده شود سپس آن را در حالی که هنوز مرطوب است بریده و به صورت صفحاتی به ضخامت ۳ میلی‌متر و طولی به اندازه ارتفاع قلم استخوان در می‌آورند. سپس آنها را به رشته‌های باریکی که مقطع آن شکل مثلث داشته و اندازه هر یک از اضلاعش ۲ الی ۳ سانتی‌متر است بریده و به همین ترتیب چوب و فلز را نیز تهیه می‌کنند. به طوری که طول این رشته‌ها ۲۴ سانتی‌متر است. برای آنکه چوب و مغز استخوان یک اندازه در آیند آنها را در تخته‌ای که به شکل زاویه مثلث شکاف داده شده، قرار میدهند و با سوهان تخت آن را می‌سایند تا مقطع تمامی مثلث‌ها دقیقا به شکل مثلث متساوی‌الاضلاع شود.
رنگرزی
نوارهای چوبی را که به شکل منشور تهیه شده در پاتیل رنگرزی ریخته، آب و رنگ (مواد شیمیایی رنگین) به اندازه معین به آن اضافه می‌کنند و می‌جوشانند. پس از اینکه چوب‌ها کاملا رنگ را به خود جذب کرد آنها را بیرون آورده و بعد از شست‌وشو با آب، در نقطه‌ای می‌گذارند تا خشک شود. به این ترتیب رشته‌های رنگین خاتم تهیه می‌شوند.
مراحل تولید خاتم
ابتدا انواع چوب‌ها و استخوان‌ها را با رنگ‌های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتی‌متر و قطر ۱ تا ۲/۵ میلی‌متر میبرند و از آنها مثلث‌هایی تهیه می‌کنند که پس از سوهان‌کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح در می‌آید. برای تکمیل طرح نیاز به مفتول‌های سیمی به صورت مثلث است که برای آماده‌سازی آنها نیز مراحل مختلفی طی می‌شود. برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکال مورد نظر توسط استادکار کشیده می‌شود و این مثلث‌های چوبی، استخوانی و فلزی با مهارت هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده شده و چسبانده می‌شوند و با نخ محکم می‌شوند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می‌شود. بعد از چند ساعت نخ‌ها باز شده و اضلاع طرح سوهان‌کاری شده و چهار عدد از پره‌های ساخته شده را در کنار هم قرار میدهند و مجدداً با چسب به هم می‌چسبانند که حاصل آن «توگلو» است. در مراحل بعد که به «گل پیچی» مشهور است یک شش ضلعی منظم آماده می‌شود و به آن «شمسه» می‌گویند. اطراف هر ضلع، شش سیم به وسیله سریشم چسبانده و با نخ محکم می‌شود و حاصل آن طرح ستاره‌ای است. این طرح‌ها آن قدر تکرار می‌شوند تا به اندازه طرح مورد نیاز درآمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار می‌گیرند و با چند مرحله برش‌کاری و چسباندن لایه‌های بسیار نازک چوب دراطراف آن، طرح اولیه یک خاتم به وجود می‌آید.
ویژگی محصولات خاتم مرغوب
یک محصول خاتم مرغوب باید ویژگی‌های زیر را داشته باشد:
۱. سطح چوبی و محلی که خاتم روی آن قرار می‌گیرد باید کاملا صاف باشد و اتصالات به یکدیگر جذب شده و هیچ‌گونه جای خالی وجود نداشته باشد.
۲. رنگ تمام چوب‌های مثلثی‌شکل در خاتم‌سازی باید کاملا ثابت و یک‌دست باشد و هیچ گونه تغییری در آن پیدا نشود.
۳. برش‌های خاتم باید به نحوی روی اشیاء چوبی چسبانده شود که سطح خاتم کاملا صاف باشد و هیچ‌گونه برجستگی نداشته باشد.
۴. بتونه‌کاری حفره‌های استخوان یا چوب روی خاتم باید به طریقی انجام شود که شکل مثلث‌ها را تغییر ندهد و حتی‌المقدور دیده نشود. این میزان نباید از یک سوم سطح هر مثلث بیشتر شود.
۵. گل‌ها در قسمت گوشه و پهلوی خاتم باید با هم کاملا قرینه و مساوی باشد.
۶. ساختمان نجاری اشیاء خاتم از نظر مهندسی و ابعاد باید کاملا قرینه باشد.
۷. ناهمواری و درزهای قابل لمس و رویت درگوشه‌ها، پهلو یا سطح خاتم نباید وجود داشته باشد.
۸. تمام رویه و سطح اشیاء خاتم باید با لاک مخصوص پوشانده شود. لاک‌کاری خاتم باید با دقت کامل انجام شود تا نقطه‌ای از آن بدون لاک باقی نماند زیرا در غیر این صورت، رطوبت و هوا به داخل خاتم نفوذ کرده و موجب پوسیدگی سریع آن می‌شود.
۹. نقش‌ها و مثلث‌های خاتم هرچه ریزتر باشند کیفیت، ارزش و زیبایی آن محصول بیشتر است.
مراکز تولید محصولات خاتم
در حال حاضر کماکان شیراز مهم‌ترین مرکز تولید محصولات خاتم است. علاوه بر شیراز، خاتم‌سازی در شهرهای اصفهان، گلپایگان و تهران نیز رواج دارد و خاتم‌سازان محصولات متنوعی را تولید و عرضه می‌کنند.
انواع محصولات خاتم
محصولات تولیدی خاتم‌سازان شامل انواع قاب قرآن، قاب عکس، شکلات‌خوری، میز، صندلی، جعبه سیگار، جاکلیدی، جاقلمی، جلدآلبوم و … می‌شود. ضمن آن که گاهی اوقات خاتم‌سازان، خاتم را با هنر دیگری به نام معرق می‌آمیزند که حاصل آن هنری به نام «خاتم معرق» است که جلوه و زیبایی خاصی دارد.